Skopiuj link
Spośród dwóch rodzajów potrąceń, jakie wyróżnia prawo cywilne tj. potrącenia ustawowego oraz potrącenia umownego, pierwsze z nich stanowi silny oręż, mogący być wykorzystywany przez jedną ze stron stosunku prawnego samodzielnie i bez porozumienia z kontrahentem. W przeciwieństwie bowiem do potrącenia umownego, do zastosowania potrącenia ustawowego nie jest wymagane istnienie umowy przewidującej możliwość potrącenia, zawartej pomiędzy podmiotami będącymi wobec siebie jednocześnie dłużnikami i wierzycielami. Przy spełnieniu pewnych warunków, wystarczy jedynie złożenie jednostronnego oświadczenia woli, by potrącenie stało się skuteczne, co stanowi ogromną zaletę tego sposobu wypełniania zobowiązań. Ma to niezwykle istotne znaczenie w przypadku, gdy dłużnik nie ma zamiaru spełnić swojego świadczenia, a stanie się wobec nas wierzycielem z innego tytułu. Wówczas nasze jednostronne oświadczenie woli wystarczy (bez wymogu uzyskania zgody adresata), by obie wierzytelności umorzyły się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Jak wspomniano wyżej, instytucja potrącenia ustawowego może zostać wykorzystana, także gdy doszło już do przedawnienia wierzytelności. Wierzytelność przedawniona może być bowiem potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. Ma to ścisły związek z retroaktywnym skutkiem oświadczenia o potrąceniu – składane oświadczenie wywoła bowiem skutek nie od momentu, gdy adresat mógł się z nim zapoznać (co jest zasadą w prawie cywilnym), ale właśnie od chwili, gdy potrącenie stało się możliwe (tj. od momentu powstania stanu wymagalności drugiej wierzytelności, nadającej się do potrącenia).
Skorzystanie z dobrodziejstwa potrącenia ustawowego obwarowane jest jednak kilkoma przesłankami. Stosownie do dyspozycji art. 498 kodeksu cywilnego, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony. Przedmiotem obu wierzytelności powinny być pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku. Ponadto, obie wierzytelności muszą być wymagalne i możliwe do dochodzenia przed sądem lub przed innym organem państwowym. Należy także zaznaczyć, że stosownie do dyspozycji art. 505 kodeksu cywilnego, nie mogą być umorzone poprzez potrącenie wierzytelności nieulegające zajęciu, wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania (np. świadczenia alimentacyjne), wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych, oraz wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne (np. ograniczone możliwości potrącenia z wynagrodzenia za pracę lub niedopuszczalność przedstawienia spółce osobowej do potrącenia wierzytelności, jaka przysługuje wspólnikowi względem innego wspólnika).
O potrąceniu jako instytucji prawa cywilnego pisano monografie, a i tak nie wyczerpano całej problematyki. Dlatego też w niniejszym artykule ograniczono się jedynie do zarysowania istoty omawianej konstrukcji. W aspekcie podatkowym należy podkreślić, że organy administracji publicznej co do zasady uznają dopuszczalność potrącenia jako sposobu regulowania zobowiązań pomiędzy kontrahentami. Problem powstaje jednak niekiedy na gruncie podatku od towarów i usług, gdy podatnik wnosi o przyspieszony zwrot podatku. Organy powszechnie uznają, że w wyniku potrącenia nie dochodzi do dokonania zapłaty, w związku z czym niemożliwy jest wspomniany przyspieszony zwrot podatku. Stanowisko takie jest błędne i nie zasługuje na aprobatę, co znajduje wyraz w orzecznictwie sądowoadministracyjnym.
Jakub Barwaniec
Artur Tim