Programy motywacyjne oferowane przez przedsiębiorstwa mają różną postać a ich celem jest często zwiększenie wydajności wśród pracowników lub osób współpracujących z firmą
i zatrzymanie ich na zajmowanych stanowiskach bez ryzyka szybkiego odejścia do konkurencji. Program motywacyjny dla pracowników może być wprowadzony w dowolnej spółce prawa handlowego, niezależnie od jej formy prawnej. Może on obejmować spółki osobowe, takie jak np. spółka jawna, komandytowa czy partnerska, jak również spółki kapitałowe. Wymagane jest wówczas ustalenie zasad programu, prowadzenie dokumentacji i ewidencji związanych z programem oraz przestrzeganie przepisów dotyczących podatku dochodowego od osób fizycznych.

Wśród popularnych nagród przekazywanych pracownikom w ramach programów motywacyjnych są akcje fantomowe. Akcje Fantomowe są pochodnymi instrumentami finansowymi, nie stanowią akcji w rozumieniu przepisów ustawy – Kodeks Spółek Handlowych.  Akcje Fantomowe nie dają żadnych praw udziałowych w stosunku do spółki, od której pracownik je nabył. Są prawem niezbywalnym, nie stanowią przedmiotu obrotu (w tym odpłatnego i nieodpłatnego zbycia), nie podlegają dziedziczeniu (dziedziczeniu podlega jedynie prawo do żądania rozliczenia z nich wynikającego).

Istotne jest ich rozliczenie podatkowe z punktu widzenia pracodawcy i pracownika. Akcje Fantomowe nie uprawniają do faktycznego udziału w kapitale spółki, pracownikowi nie przysługują prawa korporacyjne i majątkowe, w szczególności akcje te nie dają prawa głosu ani nie upoważniają do pobierania dywidendy. W rezultacie, po stronie pracownika nie powstanie przychód w chwili nabycia akcji fantomowych. Przyznanie akcji fantomowych stanowi jedynie zobowiązanie spółki do wypłaty pieniężnego ekwiwalentu w przyszłości, którego wysokość na dzień przyznania nie jest jeszcze znana, uzależniona jest bowiem od okoliczności transakcyjnych oraz wskaźników finansowych, których wysokość będzie znana dopiero w przyszłości. Dopiero moment realizacji praw wynikających z akcji fantomowych jest momentem, w którym możliwe jest określenie konkretnej wielkości osiągniętego dochodu.

Do kategorii przychodów z kapitałów pieniężnych, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 7 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawodawca zaliczył m.in.: przychody z odpłatnego zbycia pochodnych instrumentów finansowych oraz z realizacji praw z nich wynikających (art. 17 ust. 1 pkt 10). A więc, nabycie przez pracownika akcji fantomowych stanowiących pochodne instrumenty finansowe nie stanowi dla pracownika źródła przychodów w świetle art. 10 ust. 1 ustawy o PIT. Potwierdzają to organy podatkowe, m.in. Dyrektor KiS w interpretacji z 28 czerwca 2023 r., sygn. 0115-KDIT1.4011.331.2023.2.MN.

Pracownik, jako podatnik, ma obowiązek wykazać przychód powstający w momencie realizacji praw wynikających z akcji fantomowych,  który w konsekwencji stanowi przychód z kapitałów pieniężnych w rozumieniu art. 17 ust. 1 pkt 10 ustawy PIT, podlegający opodatkowaniu z zastosowaniem 19% stawki podatkowej zgodnie z art. 30b ust.  i zadeklarowaniu zgodnie z art. 30b ust. 6 ustawy PIT.

Należy również pamiętać, że uczestnictwo w programie premiowym jest powiązane z istnieniem stosunku pracy, rozwiązanie umowy o pracę z pracownikiem automatycznie prowadzi do utraty udziałów fantomowych, niezależnie od przyczyny rozwiązania i inicjatora zakończenia współpracy.